„Tryptyk gdański 80”

„W tych pamiętnych dniach (…) narodziła się solidarna więź społeczna, która kiełkując w następnych latach, dała w końcu owoc w postaci sierpniowego zrywu mieszkańców Wybrzeża i zapoczątkowała późniejsze demokratyczne przemiany” – tak o wydarzeniach grudniowych pisał Wojciech Szczurek, prezydent Gdyni („To nie na darmo…” Grudzień’70 w Gdańsku i Gdyni, pod red. M. Sokołowskiej, Pelplin 2006, s. 5).

Grudzień 1970 był ważną, choć zarazem bolesną, kartą w historii Wybrzeża. Mimo że strajki wybuchły na nie tyle ideowym, co ekonomicznym podłożu (w proteście przeciwko podwyżce cen żywności), trudno nie dostrzec w nich zalążka przyszłej wolności. Oprócz Gdyni (15.12.1970) zamieszki objęły Gdańsk (14.12.1970), Elbląg (16.12.1970), Szczecin (17.12.1970).

W Gdańsku i Szczecinie spalono budynki komitetów wojewódzkich Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w Gdyni strajk przebiegał spokojnie, powstał Główny Komitet Strajkowy Miasta Gdyni, a strajkujący podjęli rozmowy z przedstawicielami władz miejskich, które doprowadziły do podpisania porozumień. Jednakże, pomimo to, 17 grudnia 1970 r. władze komunistyczne kazały żołnierzom i milicjantom strzelać do idących do pracy robotników. Wydarzenia te miały miejsce m. in. w okolicy stacji kolejki SKM Gdynia Stocznia – ważnego węzła komunikacyjnego dla nadjeżdżających z Gdańska i Wejherowa pracowników Stoczni im. Komuny Paryskiej. Było wiele ofiar i rannych. Dzień ten przeszedł do historii jako czarny czwartek. W Balladzie o Janku Wiśniewskim uwieczniono jednego z zabitych robotników Zbigniewa Godlewskiego, którego tłum strajkujących niósł na drzwiach ul. Świętojańską pod prezydium Miejskiej Rady Narodowej.

Do tego wydarzenia symbolicznie nawiązują powstałe 10 lat później kolaże Maksymiliana Kasprowicza: Tragedia gdyńska II (stan dobry, nie wymagający konserwacji), Tryptyk gdański 80 i Zmagania I, które planujemy poddać konserwacji w ramach zadania. Artysta posłużył się prostymi środkami wyrazu – wykorzystał zwykłe robotnicze rękawice, które wkleił w swoją kompozycję. Te nieartystyczne, użytkowe elementy robotniczego stroju stały się częścią dzieła sztuki, wnosząc w nie szczególnie silny ładunek emocjonalny. Las brązowych rękawic świetnie też oddaje masowość protestów na Wybrzeżu. Strajkowali bowiem nie tylko stoczniowcy, ale także pracownicy wielu innych przedsiębiorstw, w tym Portu Gdynia czy Dalmoru. Rękawice, na co dzień okrywające dłonie pracujących, wydają się obrazować siłę tłumu połączonego wspólnym działaniem. Tę szczególną więź, międzyludzką solidarność, udało się Kasprowiczowi artystycznie uchwycić.

MAKSYMILIAN KASPROWICZ – sylwetka artysty

Maksymilian Kasprowicz urodził się 12 października 1906 r. w Swarzędzu, zmarł 1 grudnia 1986 r. w Gdyni. Był synem szewca Leona Kasprowicza i Marii z d. Wierzbińskiej. Miał brata i macochę – Rozalię z domu Obst. Po ukończeniu szkoły w Swarzędzu od 1921 do 1925 r. uczył się u mistrza malarskiego W. Głębockiego w Poznaniu. W latach 1922–1924 uczył się w Państwowej Szkole Dokształcającej i Malarskiej w tym mieście. Od 1928 r. do 1933 r. kształcił się w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu na Wydziale Malarstwa Dekoracyjnego i Witrażownictwa.

Po studiach zaczął pracować jako malarz i projektant wnętrz, w latach 1933–1935 brał udział w wystawach malarstwa i grafiki użytkowej. W 1935 r. przeniósł się do Gdyni. Znalazł się w grupie Gdyńskich Artystów Plastyków, przekształconej w 1937 r. w ZZPAP. Należał także do Confederation Internationale des Artistes w Brukseli.

Okres okupacji spędził także w Gdyni, pracując w elektrowni jako pomocnik malarza. Wówczas powstały liczne pejzaże gdyńskie malowane z okna mieszkania i tęczowe w kolorycie akty, a także wiele portretów.

Po wyzwoleniu w 1945 rozpoczął pracę w przyfrontowej pracowni graficznej – Pracowni Graficznej Informacji i Propagandy, pomagał w organizowaniu rekwizytów do pierwszego gdyńskiego teatru i organizował wystawy. Był referentem do spaw plastyki w Wojewódzkim Wydziale Kultury i Sztuki. Od 1946 r. zajął się reorganizacją oddziału ZZPAP w Gdyni oraz organizacją pierwszej wystawy objazdowej, upowszechniającej sztukę.

W 1948 rozpoczął też pracę w Liceum Sztuk Plastycznych w Gdyni oraz od 1951–1952 na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. Od 1952 rozpoczął pracę na Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Gdańsku, (początkowo jako adiunkt, od 1957 jako docent). jednocześnie równolegle podejmując na niej studia, które ukończył dyplomem w 1955 r. Na uczelni dwukrotnie pełnił funkcję prodziekana, a w latach 1968–1971 dziekana. Od września 1955 r. był zastępcą profesora na Wydz. Malarstwa, w marcu 1957 został docentem, od 1969 r. prowadził Pracownię Malarstwa na Wydz. Malarstwa, od 1974 do 1976 był kierownikiem Katedry Malarstwa i Rysunku na Wydz. Malarstwa i Rzeźby. W 1976 r. przeszedł na emeryturę, pozostając jeszcze dwa lata na godzinach zleconych w macierzystej uczelni. Działał również w reaktywowanym Oddziale ZZPAP w Gdyni jako prezes po reorganizacji Związku w 1949 r.

Twórczość artystyczna Kasprowicza obejmowała malarstwo, rysunek, grafikę artystyczną i użytkową oraz wystrój wnętrz. Ciągłe poszukiwanie odmiennych, nowych środków artystycznych, zamiłowanie do ryzyka i eksperymentu spowodowały ogromną różnorodność zarówno tematyczną, jak i formalną jego twórczości. Odbył wiele podróży artystycznych: do Bułgarii w 1953, Holandii 1956, Włoch w 1957 i 1959, Egiptu i Grecji w 1961, W. Brytanii w 1965 i 1968 r., Czechosłowacji w 1968. Z podróży zagranicznych i krajowych przywoził liczne szkice rysunkowe rejestrujące wrażenia.

Swoje prace prezentował na licznych wystawach w kraju i za granicą, uzyskując szereg nagród, wyróżnień i odznaczeń. Wiele jego obrazów znajduje się w zbiorach muzeów, M. K i Sz., w urzędach i kolekcjach prywatnych.

Twórczość Kasprowicza dzieli się na wiele etapów. Początkowy naturalizm i ciemna, zgaszona kolorystyka zmieniają się w czasie okupacji w kolorowe układy drobnych, wibrujących plam. Następnie przechodzą one w geometryzujące, płaskie formy. Potem następuje powrót do naturalizmu i kolejny od niego odwrót, tym razem do abstrakcji. Obok olejów powstają rysunki kolorowymi tuszami, w których artysta uwzględnia przypadkowość efektów. Plonem podróży artystycznej do Egiptu był cykl obrazów i zapoczątkowanie „czarnego okresu”, jako swoistej przeciwwagi dla nasyconych, jaskrawych barw Południa. Artysta zastąpił kolor ogromnie bogatą gradacją walorową, operując głównie czernią i szarością. Od 1968 r. następuje kolejny zwrot – w obrazach dominuje kolor i geometria, powstają cykle „Boje” i „Bulaje”.

W latach 1970–1980 artysta zarzucił malarstwo, częściowo w wyniku pogarszającego się stanu zdrowia i zaczął realizować kompozycje reliefowe, budowane z pozornie bezużytecznych przedmiotów, takich jak rękawice robocze, liny, pudełka, tubki, opakowania po lekach, preparowane szczątki rybie. Okres reliefów był najdłuższym okresem twórczym, trwał niemal do ostatnich chwil życia.

Niezależnie od różnych rozwiązań formalnych Kasprowicz zachowywał zawsze ścisłą więź ze światem realnym, szeroko pojmowaną egzystencją człowieka. Poza kompozycjami abstrakcyjnymi tematem jego twórczości był akt kobiecy, pejzaż, portret, motywy morskie, refleksje związane z II wojną światową, zagrożeniami ekologicznymi, a także wydarzeniami politycznymi.

Anna Śliwa